Research Commons
      • Browse 
        • Communities & Collections
        • Titles
        • Authors
        • By Issue Date
        • Subjects
        • Types
        • Series
      • Help 
        • About
        • Collection Policy
        • OA Mandate Guidelines
        • Guidelines FAQ
        • Contact Us
      • My Account 
        • Sign In
        • Register
      View Item 
      •   Research Commons
      • University of Waikato Theses
      • Higher Degree Theses
      • View Item
      •   Research Commons
      • University of Waikato Theses
      • Higher Degree Theses
      • View Item
      JavaScript is disabled for your browser. Some features of this site may not work without it.

      Ngāti Whakaue Māngai Nui

      Hiini, Anaha Te Wheoro
      Thumbnail
      Files
      thesis.pdf
      72.50Mb
      Permanent link to Research Commons version
      https://hdl.handle.net/10289/14691
      Abstract
      Ko Ngāti Whakaue tētehi iwi ahurei o te waka o Te Arawa. Ko tētehi taha ōna kei ngā tahataha o te kōroto moana o Te Rotorua-nui-a-Kahumatamomoe, i Waingaehe ki Waimihia. Ko tētehi atu taha ōna kei te ūnga o te waka rongomaiwhiti o Te Arawa, arā ki Maketū.

      Kua whai mana a Ngāti Whakaue i ngā rautau e tū whakahīhī ai rātau hei iwi mana nui i ō rātau pūkenga me ō rātau pūmanawa kia mau tonu tō rātau Whakauetanga, tō rātau ahurea me ā rātau tikanga. Ko tētehi pūkenga pēnei i te āheinga ki te whakairo i te kupu rōreka, ki te tuitui i te kōrero i whakaputaina ai te kōrero ‘Te Arawa Māngai Nui’. He mea whakapuaki te kōrero rā e iwi kē ki te whakanui i ngā pūkōrero o ngā paepae o Te Arawa, ka mutu, koirā hoki tētehi pūkenga i hau ai te rongo o Ngāti Whakaue.

      Nā, ko te pūkenga e kōrerohia nei, ko te reo o Ngāti Whakaue. Ko tōna oranga tonutanga te kaupapa matua o tēnei tuhinga e rangahaua ana i te putanga o te kōrero a tētehi o ngā koroua matatau o te iwi i te tau 1992, arā a Hamuera Mitchell, nāna tonu nei i whakapuaki ‘Ka mate te reo o Ngāti Whakaue ā te tekau tau’.

      Nō reira, he whakatewhatewhahanga tēnei tuhinga o te reo o Ngāti Whakaue o tua, o mohoa noa nei hoki kia mōhiotia ai te oranga, te matenga haeretanga rānei o te reo o te iwi, o ngā hapū, o te hapori, o te kāinga o nāianei, kia tau hoki mehemea āe rānei kua whai hua ngā rautaki reo o mua a Ngāti Whakaue ki te whakarauora i tōna ake reo, ā, ka aha te iwi e anga whakamua ai. Ka mātaitia te āhua o te reo o Ngāti Whakaue kia mōhiotia mehemea i tika tā Hamera Mitchell i kī ai i te tau 1992, karekau rānei, mehemea rānei he wero kē nāna kia kaua e tukuna e te iwi o Ngāti Whakaue tō rātau reo kia mate.

      Ko te tikanga rangahau Pākehā, ko te tikanga rangahau Māori, me ngā tikanga ako reo ka kaha mātaitia i tēnei tuhinga kia tika ai te kohinga o ngā raraunga o tēnei momo rangahau, ngā tikanga matatika a te wānanga, ngā tukanga tātari me te whakahōrapatanga atu i ngā whakataunga o te rangahau.

      Hei āpiti atu, ka kōrerohia ngā kaupapa mātauranga a Ngāti Whakaue, tae noa atu ki ngā tini kaupapa whakarauora reo a te iwi kua whakahaerehia mai i te tau 2005 ki ēnei rangi tonu nei mō te oranga o te reo o Ngāti Whakaue te take e anga tōtika atu ai ki te wetenga o te rautaki reo o mua a Ngāti Whakaue i whakahaerehia ai i ngā tau 2013 ki te tau 2017 i kitea ai ōna pikinga, ōna hekenga, ōna ngoikoretanga me ōna hua.

      Heoi anō, hei whaiwhai noa ake i te rautaki o mua nei, ko ngā mātātuhi kua mahue iho rā, ko te korenga o ngā arotakenga, ko te korenga o ngā pūrongo, ko te korenga o ētehi taunakitanga ā-tuhi nei, ko te korenga o tētehi aha kē atu rānei kia kitea he hua, he pikinga, he hekenga, he aha rānei. Ahakoa tērā raru, nā te kitenga me te rongotanga o te pikinga haeretanga o te āhua o te reo, nā ngā kōrero ā-waha me ngā kauhau a ētehi mō ngā hua i puta ai i te rautaki reo o mua a Ngāti Whakaue i mana ai te whakahaumanutanga o te reo o ngā paepae o te iwi.

      Nā te mea ko te reo Māori te remurere o te kaituhi nei, kua tekau mā waru tau ia e whai ana i te kaupapa i a ia e whakaako ana, i a ia e wānanga ana, i a ia hoki e whakapau kaha ana ki te whakaora anō i te reo Māori, kua whakaritea e ia tētehi rautaki reo hou e toru tekau tau te roa hei kōkiri mā te iwi e ora rawa atu anō ai te reo o Ngāti Whakaue, e whai hua anō ai hoki te whakapuakitanga o te kōrero rā ‘Te Arawa Māngai Nui’, hei tohu whakanui i ngā pūkenga kōrero o te iwi.

      E ai ki te kōrero, ‘he tīmohea kua pakari’. Nā roto i te āta rangahaua o te kaupapa nei i mōhio ai e ora tonu nei te reo o Ngāti Whakaue, heoi, kāore e pērā rawa te kaha o te oranga i te wā i a kui mā, i a koro mā. Ahakoa te kōrero mō te matenga haeretanga o te reo o Ngāti Whakaue, nā ngā kaupapa whakaora reo a te iwi i ngā tau i piki anō ai te oranga o te reo, ka mutu, mā te whakahaerenga tonutanga o ngā wānanga nei e ora tonu anō ai te reo.
      Date
      2020
      Type
      Thesis
      Degree Name
      Doctor of Philosophy (PhD)
      Supervisors
      Matamua, Rangi
      Whaanga, Hēmi
      Publisher
      The University of Waikato
      Rights
      All items in Research Commons are provided for private study and research purposes and are protected by copyright with all rights reserved unless otherwise indicated.
      Collections
      • Higher Degree Theses [1751]
      Show full item record  

      Usage

      Downloads, last 12 months
      250
       
       

      Usage Statistics

      For this itemFor all of Research Commons

      The University of Waikato - Te Whare Wānanga o WaikatoFeedback and RequestsCopyright and Legal Statement