Matamua, RangiWhaanga, HēmiHiini, Anaha Te Wheoro2021-12-142021-12-142020https://hdl.handle.net/10289/14691Ko Ngāti Whakaue tētehi iwi ahurei o te waka o Te Arawa. Ko tētehi taha ōna kei ngā tahataha o te kōroto moana o Te Rotorua-nui-a-Kahumatamomoe, i Waingaehe ki Waimihia. Ko tētehi atu taha ōna kei te ūnga o te waka rongomaiwhiti o Te Arawa, arā ki Maketū. Kua whai mana a Ngāti Whakaue i ngā rautau e tū whakahīhī ai rātau hei iwi mana nui i ō rātau pūkenga me ō rātau pūmanawa kia mau tonu tō rātau Whakauetanga, tō rātau ahurea me ā rātau tikanga. Ko tētehi pūkenga pēnei i te āheinga ki te whakairo i te kupu rōreka, ki te tuitui i te kōrero i whakaputaina ai te kōrero ‘Te Arawa Māngai Nui’. He mea whakapuaki te kōrero rā e iwi kē ki te whakanui i ngā pūkōrero o ngā paepae o Te Arawa, ka mutu, koirā hoki tētehi pūkenga i hau ai te rongo o Ngāti Whakaue. Nā, ko te pūkenga e kōrerohia nei, ko te reo o Ngāti Whakaue. Ko tōna oranga tonutanga te kaupapa matua o tēnei tuhinga e rangahaua ana i te putanga o te kōrero a tētehi o ngā koroua matatau o te iwi i te tau 1992, arā a Hamuera Mitchell, nāna tonu nei i whakapuaki ‘Ka mate te reo o Ngāti Whakaue ā te tekau tau’. Nō reira, he whakatewhatewhahanga tēnei tuhinga o te reo o Ngāti Whakaue o tua, o mohoa noa nei hoki kia mōhiotia ai te oranga, te matenga haeretanga rānei o te reo o te iwi, o ngā hapū, o te hapori, o te kāinga o nāianei, kia tau hoki mehemea āe rānei kua whai hua ngā rautaki reo o mua a Ngāti Whakaue ki te whakarauora i tōna ake reo, ā, ka aha te iwi e anga whakamua ai. Ka mātaitia te āhua o te reo o Ngāti Whakaue kia mōhiotia mehemea i tika tā Hamera Mitchell i kī ai i te tau 1992, karekau rānei, mehemea rānei he wero kē nāna kia kaua e tukuna e te iwi o Ngāti Whakaue tō rātau reo kia mate. Ko te tikanga rangahau Pākehā, ko te tikanga rangahau Māori, me ngā tikanga ako reo ka kaha mātaitia i tēnei tuhinga kia tika ai te kohinga o ngā raraunga o tēnei momo rangahau, ngā tikanga matatika a te wānanga, ngā tukanga tātari me te whakahōrapatanga atu i ngā whakataunga o te rangahau. Hei āpiti atu, ka kōrerohia ngā kaupapa mātauranga a Ngāti Whakaue, tae noa atu ki ngā tini kaupapa whakarauora reo a te iwi kua whakahaerehia mai i te tau 2005 ki ēnei rangi tonu nei mō te oranga o te reo o Ngāti Whakaue te take e anga tōtika atu ai ki te wetenga o te rautaki reo o mua a Ngāti Whakaue i whakahaerehia ai i ngā tau 2013 ki te tau 2017 i kitea ai ōna pikinga, ōna hekenga, ōna ngoikoretanga me ōna hua. Heoi anō, hei whaiwhai noa ake i te rautaki o mua nei, ko ngā mātātuhi kua mahue iho rā, ko te korenga o ngā arotakenga, ko te korenga o ngā pūrongo, ko te korenga o ētehi taunakitanga ā-tuhi nei, ko te korenga o tētehi aha kē atu rānei kia kitea he hua, he pikinga, he hekenga, he aha rānei. Ahakoa tērā raru, nā te kitenga me te rongotanga o te pikinga haeretanga o te āhua o te reo, nā ngā kōrero ā-waha me ngā kauhau a ētehi mō ngā hua i puta ai i te rautaki reo o mua a Ngāti Whakaue i mana ai te whakahaumanutanga o te reo o ngā paepae o te iwi. Nā te mea ko te reo Māori te remurere o te kaituhi nei, kua tekau mā waru tau ia e whai ana i te kaupapa i a ia e whakaako ana, i a ia e wānanga ana, i a ia hoki e whakapau kaha ana ki te whakaora anō i te reo Māori, kua whakaritea e ia tētehi rautaki reo hou e toru tekau tau te roa hei kōkiri mā te iwi e ora rawa atu anō ai te reo o Ngāti Whakaue, e whai hua anō ai hoki te whakapuakitanga o te kōrero rā ‘Te Arawa Māngai Nui’, hei tohu whakanui i ngā pūkenga kōrero o te iwi. E ai ki te kōrero, ‘he tīmohea kua pakari’. Nā roto i te āta rangahaua o te kaupapa nei i mōhio ai e ora tonu nei te reo o Ngāti Whakaue, heoi, kāore e pērā rawa te kaha o te oranga i te wā i a kui mā, i a koro mā. Ahakoa te kōrero mō te matenga haeretanga o te reo o Ngāti Whakaue, nā ngā kaupapa whakaora reo a te iwi i ngā tau i piki anō ai te oranga o te reo, ka mutu, mā te whakahaerenga tonutanga o ngā wānanga nei e ora tonu anō ai te reo.application/pdfmiAll items in Research Commons are provided for private study and research purposes and are protected by copyright with all rights reserved unless otherwise indicated.Ngāti Whakaue Māngai NuiTe Reo o Te ArawaTe Reo o Ngāti WhakaueAnaha Hiini's Ph.D.Maori language -- RevivalNgāti Whakaue (New Zealand people) -- Language -- RevivalNgāti Whakaue (New Zealand people) -- Social life and customsNgāti Whakaue Māngai NuiThesis2021-12-04Reo MāoriWhakaora reoReo ā-iwiMātaurangaMatareoTikanga-ā-iwiTikanga