He maimoa i ngā whakatupuranga anamata: Ko te mātauranga taketake o ngā tūpuna me te whakarea tamariki

Abstract

Kua āraua ki roto i te reo me ngā pūnaha mātauranga o ngā iwi taketake, ko ngā uara, ko ngā whakapono me ngā rapunga whakaaro e toko ake nei i tērā iwi. Kia whakahoropakitia tēnei ki roto o Aotearoa me Hawai‘i, i te whakaekenga o ō tātou kāinga tupu e ngā taua a te Pākehā me ngā tāmi o ngā tikanga whakawhenumi a te Kāwanantanga o muri, i tauwhatia ai te tuku o te reo Māori me te ‘ōlelo (reo) o Hawai‘i i waenga i ngā whakatupuranga, waihoki ko ngā māramatanga pūmau o roto i ngā reo i tauwhatia ai (Walker, 2004; Blaisdell & Mokuau, 1991). Ahakoa ēnei tauwhatinga, ka pupuri tonu tātou ki ngā karere i mau rā i te reo i roto i ngā ngā pātaka mātauranga a te Māori me nā kānaka (ngā tāngata) o Hawai‘i. Ko te mātauranga taketake, ngā kōrero o nehe me ngā ariā e āraua nei ki ngā tuhituhinga-ā-waha huhua, tae atu ki ngā whakataukī, ngā ‘ōlelo no‘eau, me ngā kīanga rongonui i tāngia hoki ki te pepa (Pukui, 1983). Ko te ia o ēnei momo kōrero tuku-iho taketake nei kei te kōrerotia i roto i ngā whakataukī me ngā ‘ōlelo no‘eau, he mea whakaara anō tēnei mātauranga ki ngā kaupapa whakaora reo ki Aotearoa me Hawai‘i. He momo mātauranga ēnei hei whakaara i a tātou kia mārama rawa ki ngā kano tirohanga o ō tātou tūpuna ki tō rātou ao, waihoki ko ngā hononga maha e paihere nei i a tātou ki ō tātou whanaunga.

Hei whāinga matua e āta arohaehae ana tēnei pepa i ngā momo tuhituhinga-ā-waha nei, arā ko te ‘ōlelo no‘eau me te whakataukī, kia tīroua ake ngā karere e hāngai ana ki ngā tamariki a te Māori rātou ko ngā kānaka o Hawai‘i me ngā pānga ki ngā mahi whakatupu tamariki o mua. Ka toro tēnei tuhinga ki te whakataukī me te ‘ōlelo no‘eau ki te whakapuaki i te mātauranga i mahue mai i ngā tūpuna hei rei arataki mā tātou ngā iwi taketake me ō tātou wheako tonu o nāianei.