Loading...
Thumbnail Image
Item

Te Kaunati Hikahika a Ōpōtiki Mai Tawhiti: Ka hika i taku ahi, kimihia e Te Whakatōhea te ara o te tikanga i pai ai te noho i te ao nei

Abstract
Pinepine Te Kura 1 1.1 Te Rongopai Ko te rangakura nei he titiro ki te Kapa Haka o Ōpōtiki Mai Tawhiti me tana rautaki ki te whakaora i tōna iwi a Te Whakatōhea mā roto mai i ngā mahi kapa haka. Ko Te Whakatōhea he iwi i pāhua kinotia ai ahakoa he iwi harakore, i whiua tonutia nuitia ki te whiu taumaha. Ko tēnei rangakura he titiro ki te kapa haka nei me tōna whai kia whakarauora ai i ngā marae, i ngā hapū o Te Whakatōhea kia mau ai ngā tikanga marae, kia whakarauora ai i ngā tikanga marae, kia whakarauora i te reo o Te Whakatōhea, kia whakatipu i te whakapono o Te Ringatū, whakatipu i ngā tohunga Ringatū, mā roto mai i ngā akoranga ki te kapa haka i raro i ngā tikanga whakapono tapu a Te Hāhi Ringatū. Ko Te Hāhi Ringatū me tōna poropiti a Te Kooti; ko Te Matua Tangata te waka i whakapaua katoatia e Te Whakatōhea ō rātou ngākau, ō rātou kaha, ō rātou whakapono ki a Te Kooti me tōna whakapono hou. Ko te waka tēnei i ūtaina katoatia ō rātou tūmanako ki runga. Te take i whānau mai te whakapono o Te Kooti, arā Te Ringatū nō muri tata mai i te raupatutanga o te whenua o Te Whakatōhea i te tau 1866, ā, nō te 1868 Te Hāhi Ringatū, nō te 1869 i tau ā takahanga waewae a Te Kooti me tana whakapono ki roto o Te Whakatōhea. He whakapono i whānau mai ai i roto i te pakanga whenua, he whakapono i whānau mai i roto i te harakore, he whakapono i pakanga kia ora ai ai tōna poropiti, he whaapono i pakanga ai kia ora ai tōna hāhi; Te Hāhi Ringatū, he whakapono i pakanga ai kia ora ai ngā tikanga a te Māori. Ā, e ora tōnu nei. He iwi motuhake a Te Whakatōhea ki te Moana a Toi, ko tōna manawa ko te taone o Ōpōtiki. He tikanga ahurea whai mana tōna, e ngiha tonu nei tōna ahi kāroa ki tōna whenua ki te whakaū i tōna rangatiratanga me te pupuri i ōna tāhuhu kōrero, tūāuriuri, whāioio. Ka hoki whakatenehe tēnei tāhuhu ki Hawaiki rā anō, ki te hekenga mai o ngā waka ki Aotearoa, ko Nukutere ki Awaawakino, ko Mātaatua waka ki Kākahoroa ki Whakatāne, ana, ka pouwhenuatia mai ko Te Whakatōhea iwi, Whakatōhea hapū, Whakatōhea papakāinga, Whakatōhea whenua, Whakatōhea Mana Atua, Whakatōhea Mana Ariki, Whakatōhea Mana Tangata. Hoi anō ehara i te mea i āiopīpī ai ngā wai i ngā wā katoa, i konā tonu ōna ihinga moana, wharenga moana, mararanga moana. Arā tonu, i pūtikingia ōna taura a roto ki ōna piringa iwi, hoi he wā anō; “E riri ana a Tū rāua ko Rongo i tā rāua māra. Koia a Pōhutukawa ka patua tētahi koia moenga kura, ka patua tētahi koia moenga toto. Rāua ka hē i te riri ka tīkina ki waho rā ki a Marere o tonga, ki a Tumu Whakairia e ora ana te wānanga, mauria mai nei ko te rongo ā whare, ko te rongo taketake ki mua ki te Atua, ka whakahotu i te riri” (Te Kooti). Ko te whakapae ururoa anō tētahi i hau mai nei i waho i te moana ki Te Whakatōhea, ko te ngau whakapae i te rau tau tekau mā iwa i rerekē ai tāna noho ki tōna ao, arā, ko ngā taru tawhiti, ko te hoko i te roi o te whenua, ko ngā kairiri, ko te rauwhaitanga a te patu i te whenua me te taikoko i koko ai te Pākehā, i kihirua ai a Te Whakatōhea ki tōna ao mō te ake, ake. Kāore hoki e te wā i hua ai inangeto ko te pani ki a Te Whakatōhea, i pani ki te whenua, i pani ki te tangata, i pani ki te tikanga. Ka noho pōhara a Te Whakatōhea, ka eke ai te whakataukī; “Te Whakatōhea Huarahi”; arā he iwi korekore nei te rawakore. I roto i tēnei wā o te pōkaikaha, o te whakarihariha i puta ake he tangata nana i hora he māramatanga nui ānō ko Autahi i mahuta mai i te pae. Nā, ko ōna hihī, he tūmanako, ko tōna purata, he whakapono, nā i koropiko nui ai a Te Whakatōhea ki tōna mana Atua. Ko Te Kooti Arikirangi Te Turuki e mōhiotia whānuita ana tērā, ko Te Matua Tangata tēnei te haere nei, he mana atua, he mana poropiti, he rākaukawa ki te riri, he rākaukawa ki te kupu, he manukura, koia hoki te kaihere i te taura kaha o te kotahitanga i raro i a Ihowā Te Atua ora o ngā mano. I waenganui i te rau tau tekau mā iwa i te wā o te inati, o te pōrahurahu i tahuri ngā iwi ki te whai i a Te Kooti. Nō te Hānuere o te tau 1869 i tapuwaetia e Te Kooti ki roto o Te Wera, ki roto o Te Whakatōhea. Ka mutu, ka ārahina e Hira Tepopo me Te Whakatōhea a Te Kooti ki roto o te Te Urewera. I tāwharautia a Te Kooti e Ngāi Tūhoe, i reira i takoto tana kupu: ‘Ahakoa koutou whaiwhai i ahau me te Kāwana anō hoki e kore ahau e mau i a koutou. E kore hoki ahau e mau i a koutou. Ā mā te mate hauaitū noa iho e mate ai ahau.’ I reira i Tāwhana i te 26 o Maehe 1869 i tuku a Ngāi Tūhoe i raro i a Te Kooti; tuku tangata, tuku whenua (Binney, 1990). Tekau tau a Te Kooti e noho ana i te maru o Ngāti Maniapoto ki te Nehenehenui 1873 – 1883. I reira i whakakaupapatia e ia ana karakia, ana Rā, ana tikanga whakahaere i tana whakapono o Te Ringatū, ana mōteatea, ana kupu whakaari, ana whare whakairo, whare rūnanga, wharekarakia. Ka huihui mai te tini o te tangata o Te Tai Rāwhiti, o Mātaatua ki te whakarongo ki ana tohutohu. Ka whakaae rātou he mana whakaora tūroro, he mana poropiti ōna. I hau ai tōna rongo (Binney, 1990). Ko te kāmaka o Te Kooti ko tōna whakapono hou, arā Te Ringatū te rēhita mō te tini mō te mano i mate i te hoari whakawai a te Pākehā. I whati mai a Te Whakatōhea i runga i tēnei tai whakapono, tai mau tāngata. Inā noa atu te awe nui o Te Kooti ki runga i a Te Whakatōhea. Kua rokiroki ki te pātaka kōrero o Te Whakatōhea; “E kore rawa tēnei pūranga e pahemo, ko āna kupu ia e kore e pahemo.” Ka mau tonu āna karakia, āna waiata, āna kupu whakaari i tēnā whakatipuranga, i tēnā whakatipuranga, i a Te Whakatōhea. Tau rawa iho ki tēnei wā he poutokomanawa tēnei kura nui, tēnei kura roa, tēnei kura nā Tūhaepō, arā tēnei kura tapu nā Te Kooti hai kura mō Te Whakatōhea. Ehara i te mea nō nā noa ake nei, kua tū a Te Whakatōhea hai maninitua, hai maniniaro mō roto i te māratapu o te kapa haka, koia nei te māra taketake a te Māori e mate hiahākari nei ōna hua e te tini, ōna koiora e te mano puta noa i te ao whānui. Kua matomato te tipu mai o te kapa haka ki ngā kokoru katoa o te whenua, kātahi te makuru o tōna miere ko te tohu tēnā ki te ao i te tino rangatiratanga o te Māoritanga mā roto mai o te kapa haka. Nō te wā o te Kapu Whutupōro o te Ao 2015 ki Aotearoa nei ko ngā mahi kapa haka i whakanuitia whānuitia. Ahakoa i hea i te whenua nei te kēmū i pākangatia ai, arā he kēmū i kō, i kō tonu he haka, he kēmū i kō, i kō tonu he haka, arā, kāore e hapa, he kēmū, he haka, he kēmū, he haka. Koiarā i whakapāhō i runga i te kare o ngā wai ki te tini makehua puta i te ao whānui, i te ao whāroa, ko te haka. Me te mea hoki nō mua noa atu tō tātou kapa toa, Te Kapa Ōpango i nui ai tēnei taonga te haka ki te ao katoa, mā te haka a Te Rauparahā: Ka mate! Ka mate! Engari he nui noa atu te mahi kapa haka i te mahi kapa haka noa iho. Kapa haka is more than just performance. It is a unique part of our identity as New Zealanders and helps facilitate meaningful connections with other cultures. The very strong belief that kapa haka contributes to social cohesion, positive health and educational outcomes and economic vitality… (Tipene, 2014. p. 3). I roto i tēnei ao hou, he waka kē ia nei hai utanga nui atu i te tuakiri me te mana Māori motuhake ki runga. Koianei tonu nei te waka hai hoehoenga mā Te Whakatōhea ki te whāngai, ki te pupuri hoki i āna kōrero tuku iho o tuāukiuki, ngā kura huakuru tapu hoki a Te Kooti, ngā tōrangapū, ngā tūmanako, ngā whakahau, ngā akiaki, me ngā whakakitenga. He waka hoki hai whakarauora i te reo o Te Whakatōhea, ōna kōrero, tōna mita, āna kīwaha, ōnā whakataukī me ōna pepehā me ngā kura huna. He waka tēnei te kapa haka hai whakarauora i ngā tikanga marae, ko ngā paetapu ērā, ko ngā paekaranga ērā, ko ngā paemōteatea ērā. Ko tā tēnei tuhikura he hura i tēnei tāhuhu me te whakatewhatewha i tā Te Kooti whakairo i tōna kura ki te ihomatua me te ihopūmanawa o Te Whakatōhea hai ihoatua, hai ihomatua. Ko te whakatūwhera hoki tērā i ōna kura ki te mātaitia ihotia kia kite pēhea tā Te Whakatōhea pūtiki i ēnei aho matua ki te taurapa o te waka nei o te kapa haka. Nō reira ko te ariā o tēnei tuhikura, ‘ko te hura i ētahi kura o Te Kooti Arikirangi Te Turuki, me te whakatewhatewha i ēnei kura me tāna tārai i te tuakiri o Te Whakatōhea mā roto mai i te waka nei o te kapa haka. Nō reira ko tā tēnei tuhikura he urupare i te urupounamu, pēhea nei te whakarauora i te reo, i te mita, i ngā tikanga; whaikōrero, karanga, mōteatea a Te Whakatōhea i raro i ngā kura o Te Kooti Arikirangi Te Turuki mā roto mai i te waka o te kapa haka o Ōpōtiki Mai Tawhiti e pupuri ai i tōna tuakiri? I roto i tēnei tuhikura, anei anō ētahi atu urupounamu ka whakatewhatewhatia: • Ko wai a Te Whakatōhea? • Ko wai a Te Kooti? • He aha ngā kura o Te Kooti me ngā pānga o ēnei ki a Te Whakatōhea? • He aha te kapa haka? • Pēhea e whakapuakitia ai ngā kura o Te Kooti mā roto mai i te kapa haka? • He aha ngā pānga o te kapa haka me ngā kura o Te Kooti ki te tuakiri o Te Whakatōhea? 1.2 Te Ara o Ēnoka Te Ako a Horomona Whakataukī 4: 1-5, 9 Whakarongo e ngā tamariki ki te ako a te Matu...a... tahuri mai hoki kia mātauria ai ngā whakaaro mōhio. He pai hoki te kupu mōhio ka hoatu nei e ahau ki a koutou, kaua tāku ture e whakarerea. Ko te tamaiti hoki ahau a tōku pāpā he ngāwari, he mea matenui nā tōku whae...a... I whakaako anō ia i a au, i mea mai ki a au, kia puritia āku kupu e tōu ngākau, kia mau ki āku whakahau, ā, e ora koe. Tāu taonga e mea ai māu ko te whakaaro nui; tāu e mea ai māu ko te mātauranga; kaua e wareware; kaua hoki e neke atu i ngā kupu a tōku māngā...i... Ko te karakia o runga ake nei, ko te karakia Tūā tēnei i te tamaiti ki roto ki Te Hāhi Ringatū. Ko te tūā, he rite ki te tohi, he kupu, he ingoa, he momo karakia, ko tōna pūtakenga maitanga nō te tūāuriuri i tōia mai e Te Kooti ki roto ki tana whakahaere a Te Hāhi Ringatū. Te Āritaritatanga Ko tēnei kōrero e whai ake nei he tuhura i tōku ao, tōku whakatipuranga, ngā whakangungutanga, ngā whakahautanga me ngā whakamātautauranga i tōku whakapakeketanga ki tēnei ao. He kōrero tēnei e whakatūwhera i ngā whatu o te hinengaro, e whakatūwhera hoki i ngā taringa o te ngākau o te hunga ka whai wāhi ki tēnei tuhikura, ki tēnei rangakura, ko konei e mārama ai ki te take i tuhia ai ēnei kōrero, i rangakuratia ai tēnei kaupapa ki te kairangakura nei. I whānau ahau ki roto i te iwi o Te Whakatōhea ko Te Kahautu (Dudu) rāua ko Matirerau (Tuda) ōku mātua. Ko taku pāpā he maha ōna tātai ko Te Whakatōhea, Ngāi Tai, Ngāti Awa, Tūhoe, Ngāti Maniapoto, Ngāti Porou. Ko taku māmā nō Te Whakatōhea, Te Whānau a Apanui me Ngāti Porou. Ko ahau te pōtiki, tokoono mātou kotahi te mea wahine, koia te tuatoru. Kua pakeke kē aku tuākana i taku whānautanga mai. I taku tīmata ki te kura ko taku tuakana i mua i ahau kua tae kē ia ki te tau tuaiwa. Ko ngā mea pakeke kua mutu kē ki te kāreti, kua puta ki te mahi. Nō reira i rerekē pea tōku ao. I whai wāhi nui ai ōku tīpuna ki tōku whakatiputanga, ko taku tipuna koroua a Te Wiremu rāua ko taku tipuna kuia a Kaa Mākiwhara me te huhua noa atu o rātou o te wākāinga. I pakeke ahau ki roto o Te Whakatōhea, i kuraina ahau ki roto o Te Whakatōhea, i whāngaitia ahau ki te taro māro a Te Whakatōhea, ko ōna whakapapa ērā, ko ōna kōrero ērā, ko ōna hītōria ērā. I pakeke ahau ki roto i ngā mahi tōrangapū e pā ana ki a Te Whakatōhea, ko tōku tipuna koroua a Te Wiremu Hoeta Makiwhara te Hiamana o Te Poari Māori o Te Whakatōhea, koia hoki te Hiamana o Te Whakatōhea Tribal Executive, Te Taraipara. Koia hoki te māngai mō Te Waiariki ki runga ki te Kaunihera Māori o Aotearoa, koia te Hiamana o Te Poari o Te Kāreti o Ōpōtiki. I whakataetae ia kia tū hai Mema Māori mō Nāhinara ki te Tairāwhiti. Koia hoki te Farm Supervisor mō ngā kaupapa ahuwhenua a tana matua kēkē a Tā Apirana Ngata. I pakeke ahau ki runga ki te marae o Terere ki roto o Te Whakatōhea, ko Ngāti Ngahere taku hapū. I ākona ahau e ōku tīpuna ki te whaikōrero, tuatahi nā taku tipuna koroua nā Te Wiremu, nō tana matenga i te tau 1976 ka riro mā taku tipuna kuia mā Kaaterina ahau e tohutohu ki te whaikōrero me te mau patu wahaika, i te mea nā tana koroua a Ngakohu Pera ia i ako ki te mau meremere. Nō te tau 1979 i hoki mai a Tā Monita Delamere i Kawereau ki Ōpōtiki hai Hekeretari mō Te Whakatōhea Māori Trust Board, ka noho koia taku tohunga tae atu ki tana matenga i te tau 1992. I kuraina ahaun ki te mōteatea me te haka anō hoki i ahau e tamariki ana. I kuraina ahau ki ngā karakia Ringatū me ōna kōrero me āna tikanga. I kuraina ahau ki roto i te wānanga o Te Whakatōhea i ahau e poniponi ana, ā taea noatia taku taipakeketanga. Nōku e tekamāwaru taku pakeke ka tohungia ahau e Tā Mōnita Delamere hai tohunga Ringatū, ā, kai te mau tonu tērā tūranga ināianei, ā, ko ahau te Hiamana o Te Wainui koia rā te tarahiti whenua o Te Hāhi Ringatū e 600 eka, ko ahau hoki te hiamana o Te Hāhi Ringatū. Kua whakatōkia noatia ki roto i ahau i taku tamarikitanga te kākano o Te Ringatū. Kāti, i rumakina ahau ki ngā tikanga tapu o Te Ringatū i ahau e tamariki ana ki ngā rekereke o aku tīpuna ki roto o Te Whakatōhea puta atu ki roto o Te Whānau a Apanui i waenganui i te mātotorutanga o te māoritanga, te mana, te ihi, te wehi me te tapu. Ehara i te mea he ahurei motuhake nōku taku tipuranga ki te ao nei i waenganui i taku iwi. E kao, he Ringatū te nuinga o taku iwi. Haere ai mātou ki ngā Rā ki roto o Te Whakatōhea. Ko ngā Rā kai te kōrerotia i konei, ko ngā rā tapu hai karakia mā Te Ringatū. Ko te rongo a te taringa i te takutaku a ngā tohunga me te iere a te whakaminenga i ngā waiata, i ngā karakia i ngā haora o te pō, ā, i parangia te tamaiti e te moe, ā, i ngā haora o te atapō, i whakaohongia te wairua o te tamaiti i te moe. Hai ngā tangihanga, hai ngā hura kōhatu, hai ngā huihuinga o te hunga ora, hai ngā tira haere ko te taiapa tūtaki ko Te Ringatū me āna karakia i roto i te pōuri te māramatanga e whiti ana. Koinei te panehe i tāraitia ai taku iwi me taku ao tamariki, arā ko te haumi i te whakapono Māori me te whakapono Pākehā kia kotahi hai takere mō te waka kawe i taku iwi, hai whawhai mō te mana Māori motuhake. I roto i ngā Rā me ngā akoako (he momo kura) i wānangatia āna kupu whakaari, āna poropiti, āna waiata, āna karakia me āna mahi tipua, nā konā i hikaina ai te ahi tapu a Rāwiri ki te kaunati hikahika e mumura ai ki te kura o Te Kooti mā roto mai i ērā wānanga o ngā tohunga, o ngā ruahine hoki, o te kāhui mōhio ki ngā kōrero, rātou i kai i te tapu. Ko tōku Ringatūtanga nō ōku tīpuna rā anō. Kua matemate katoa ngā kaumātua i rangona ai e ngā taringa o tōku ngākau, nāna ahau i tohu, i whakatū hai Pou mō te hāhi. Kāore e hapa ka pēnei ahau, tōku ao inā hemo tōku kaha i roto i taku tinana. Nōku e poniponi ana haere ai ahau ki ngā Rā me ōku kaumātua pakeke. Ka tae ki ngā Rā kua kore ngā tamariki Ringatū i te kura. He pai ki a mātou ki te tōti kura, ko tā mātou he tākaro; he Bullrush, he Kēhua, British pakanga ki ngā Tiamana me te kai. Engari, ina tangi mai te pere kua tarai mātou ki te huna, kātahi ka rongo mātou i te reo o te Pirihimana kua haramai ki te kimi i a mātou, ā, kua huna anō. Nāwai rā kua mau, ā, kua perea ō mātou taringa, kua hāua rānei ō matou ringaringa, ō mātou waewae ki tana rākau. He rākau tō ngā Pirihimana i ērā wā, kua hāua hoki ko ngā pakeke kua parangia e te moe i roto i te karakia. Ana kua kuhu mātou ki te wharenui ki te karakia, kua kataina e ngā kaumātua, kua rīrīa e ngā kuia kōhetehete hoki. Ko Himiona Kahika rāua ko tana tamāhine a Hīria Akurangi ngā kaumātua kawe i ahau ki ngā Rā. I mōhio a Himiona ki a Te Kooti. Nō tōna matenga i te tau 1986 kua 98 ōna tau. Ko tana whare i Terere kāore he wai wera kāore i pā te wai wera ki tana ūpoko i a ia e ora ana. He tapu rawa. Kāore he kīhini i tōna whare nā tōna tapu, haere kē ai a ia ki te whare o Hīria kai ai. Kāore ōna hoa kōrero, te take hai tamariki māna ngā tohunga o taua wā kai ngā whitu tekau, kai ngā waru tekau noa iho te pakeke. Nō te ao kōhatū kē a Himiona, he koroua tapu. Kāore a Himiona i mōhio ki te tuhituhi, he rīpeka tāna tuhi ki te tango moni mai i te pēke. Mōhio ahau i reira ahau e mahi ana, ki te pēke. Engari mō te karakia, hai a ia katoa rawa, ngā karakia katoa. He karakia tāna mahi i te ao, i te pō. He karakia mō te hau, he karakia mō te ua, he karakia mō te kōpere, mō te ruru, mō te moana, mō te pōpokoriki. He karakia mō ngā mea katoa. Nō tōna matenga, i kite rawa ake ia i tana moenga e noho tū ana me te tū o tana ringa. Ae rā i mate ia i a ia e karakia ana. Ki ahau nei i te whakahorohoro i ōna tapu kia kaua e whai wāhi ki a mātou o muri nei. He wahine tapu a Hīria, he wahine kōhetehete i te tangata ki te hē ngā mahi. Mataku ngā tāngata i a Hīria, ko ngā mea tāne rawa. He wahine i āta ākona ki ngā karaipitrure. Hai tāna o ngā tamariki katoa o Terere koia anake i tukuna ki te Kura Rātapu, ki ngā Mihingare ki te ako i ngā karaipiture. Mō te karakia i a ia katoa. Nāna tonu i whakatakariri tana pāpā i a Himiona i te pānga o te wareware ki a ia. Nā Hīria i whakaako ngā tohunga o Te Whakatōhea, ko ngā koroua ērā i ahau e tamariki ana; ko Te Rama Mītai tērā, ko Reti Williams tērā, ko Te Pāroa Kūrei tērā, ko Te Mokotua Pāpuni tērā. Hai tā te kuia nei nāna rātou katoa i ako i te wānanga nāna i whakatū ki Terere. Anā, i pau te kotahi marama ki roto ki tana wānanga. Ko ngā tohunga ērā, tohunga mātau ki ahau, ki tā te tamaiti titiro, whakaaro, whakapono o taua wā. Koinei ngā kaumātua, nāna ahau i whakaruku ki ngā wai o Meripā ki te kai i ngā tapu o Te Atua; ko Himiona rāua ko Hīria. Nō muri rawa mai i hoki mai taku matua a Tā Mōnita Delamere ki te whare o taku kuia noho ai ki a Kaaterina Maxwell, nō te 1978. I hoki mai ia i Kawerau ki te whakahaere i te Poari o Te Whakatōhea. I taku hokinga ki te kāinga i tētahi rangi i muri mai i te kura, i reira e tū ana tētahi kōroua tōrea. Ka titiro mai ki ahau me taku pōhēhē kua whai koroua anō ahau. Ehara hai tūngāne kē a ia ki taku kuia. Ko tāna meatanga mai; “Kia ora, he Ringatū koe?” Ko taku whakahoki, ae. Mai i tērā wā tae atu ki taku haeretanga ki te Whare Wānanga o Waikato i te tau 1991 ko Mōnita taku maunga, te kaiwhakaturuki i ahau ki ngā mahi Māori e mau ana i ahau i tēnei wā. Ia pō Wenerei ka noho māua ki te “akoako” koira tā māua wānanga. Ka whakaturuki i ahau ki ngā mahi karakia a Te Ringatū; tuatahi ko te karakia “Moata”. Hai tāna me mohio ngā tohunga katoa ki te Moata i te mea hai te atapō rawa tērā karakia, kāore hoki he raiti, nō reira me mātau te tohunga ki te Moata. Hai tāna anō ki te kore koe e mōhio ki te karakia Mōata, ehara koe i Te Ringatū. I roto i ngā Akoako, i ākona ai ahau ki ngā karakia katoa, ko ngā karakia mō te whakaeke marae, te whakamoemiti, te tono, te muruhara, te tūā tamariki, te hākari me te tuku mō roto i ngā Rā. I ākona hoki ki ngā karakia whakatūwhera whare, hura kōhatū, tuku wairua, nehu tūpāpaku, māuiui katoa atu. He wā tōna kua waea mai ia ki taku mahi i te Poutāpeta ki te kīa mai ahau, kua haere māua ki te whaiwhai kēhua i taua wā tonu, ana, kua mate ahau ki te kōrero ki taku pāhi kua haere ahau, anā, me te whakamārama atu he aha taku mahi hoki. Waimarie ahau i taku pāhi Pākehā. Nāwai kua mōhio taku pāhi, kua āmine mai ki ngā īnoi a taku koroua pāpā a Mōnita. Nāna ahau i ako ki ngā mahi Māori katoa, ko te whaikōrero tērā, ko te mōteatea tērā, ko ngā hītoria ērā. Ana tekaumāwaru taku pakeke kua whakatōhunga ahau e Mōnita, kua tū hai tohunga mō taku hapū mō Ngāti Ngahere, mō taku iwi mō Te Whakatōhea. Nō reira toru tekau mā whā tau ahau e whakahau nei i te minitatanga o te maungārongo. He nui aku kaiwhakahau ki ngā whakaritenga, whakawā a te Atua ki tōku ao tohunga, ko Ema Rogers anō tērā te tuahine o Mōnita. Ko Ema te kaitiaki i tana matua i a Paora Delamere he Poutikanga nō te Hāhi Ringatū mai i tau 1938 – 1981. Ana nā Ema i whangāi ahau ki ngā kōrero mō Te Huamata me Te Pure me te māratapu. Ko Te Huamata te Rā a Te Ringatū ki te whakatō i ngā kai ki te māratapu. Ko Te Pure te Rā hauhake i ngā kai i te māratapu. Ko te māratapu ko te māra kua wehea taputia mai ki te Atua. Ae he tokomaha rātou aku pūkaikura i whakatipu i ahau hai tohunga; ko Tā Mōnita Delamere, ko Pāroa Kūrei, ko Maaka Jones, ko Te Riaki Amoamo, ko Hōhīpera Williams, ko Reti Williams, ko Te Rama Mītai, ko Wairemana Taia, ko Tama Gage, ko Danie Poihipi, ko Mātenga Biddle. Ko rātou ko ngā kaiwhakatakoto tīkanga mōku. Ko Te Ringatū kai roto i ahau, me ahau hoki kai roto i a ia. Ko te ao kapa haka, i whānau mai ahau ki te ao kapa haka. Ko tōku kuia ko Kaaterina Maxwell tētahi o ngā kaiako o te kapa haka rongonui o Te Whakatōhea, ko Ngā Pōtiki. Ko taku tuakana a Te Keepa he kaihaka mō Ngā Pōtiki, ko ōku mātua, whaea, tīpuna ērā. Tae atu ahau ki te kura tuatahi ko ōku tūākana i te haka mō te kapa haka o Ōpōtiki Kāreti i te tau 1971, 72, 73. He kapa toa tō rātou wini i a rātou te whakataetae kapa haka o ngā kura tuarua o te rohe o te South Auchland Secondary Schools mai i Te Kauwhata i te raki ki Tongariro i te tonga, ki Te Whānau-a-Apanui ki te rāwhiti. Ana mātakitaki ahau i a rātou me taku manawanui kia pērā ahau me te mahi haka. Nō taku tīmatatanga ki te kura tuatahi i uru ahau ki ngā whakataetae o te Delamere Cup, tae rawa ki taku haerenga ki te Kāreti o Ōpōtiki he kapa haka te mahi. Ā pakeke noa nei ahau kai te haka tonu ahau, i tū ahau ki Te Matatini 2019, he kaiako, he kaitito tonu ahau i roto i te ao kapa haka. Nā te mahi kapa haka kua tae ahau ki ngā tōpito katoa o te ao.   Ko te kapa haka kai roto i ahau me ahau hoki kai roto i te kapa haka. Tiwha tiwha te pō Ko te pākerewhā Ko Arikirangi tēnei rā te haere nei. Ko te mana o Te Kooti. E ai ki aku pakeke he mana atua tōna, he mana poropiti tōna, tō Te Kooti. I whānau mai ia i raro i tēnei poropititanga a Te Toiroa Ikarihi i runga ake nei, he tohunga nō Nukutaurua ki te rohe o Te Māhia. Ko te whakamāori i tēnei matakite ka whānau mai tēnei Arikirangi i te wā o te raru i te wā o te Pākehā. E ai ki te kōrero nā Te Toiroa tēnei matakite 1766 i mua noa atu i te taenga mai o te Pākehā. Ko te pākerewhā e matakitehia ana ko te Pākehā, ā, ko te tiwha tiwha te pō ko te pō kerekere tērā, arā e whakaatu ana i te aituā nui, te parekura nui o te iwi Māori i ngā kairiri whenua ki ngā Pākēhā. Ana mutu rawa ake, mate tangata, mate whenua, ko te rironga o te whenua i te rau whaitanga o te patu. Ko te Arikirangi e matakitehia ana, ā koia tonu tērā ko Te Kooti Te Turuki Arikirangi. Nā koia tonu ka tū hai pakihiwi kaha mō te iwi Māori ki te pakanga mō te mana Māori motuhake, hai kaiātete ki te mana o Wikitōria. Nō reira koirā te mana o Te Kooti i matakitehia tana whānautanga mai ki te ao ki te ārahi i tōna iwi Māori i roto i te raru nui o taua wā, taha kikokiko, taha wairua. Hikohiko te uira Papā te whatitiri Whakahekeheke ana mai i runga o Tūranga rā e E i aha tērā ko te mana o Kuini pea E awhi ana i te tikanga ka korikori te ture whakarunga Ui atu ki a Mita Renata nō wai tērā pere? Hai aha tērā pere! Kai te kimi tonu ake te oranga mō te iwi Māori e, ara kai runga rānei, kai raro rānei, kai kō rānei, anei ake rānei Hi auē hī! Kai roto i tēnei haka nā Te Kooti, i hakaina e ia ki Ōmarumutu Pepuere 1889 ki te rohe o Te Whakatōhea i tana whakanana ki te hoki ki Tūranga ki te whakatūwhera i te whare ko Te Poho o Pikihoro, he whare i hangaia mōna. Hoi anō i aukatingia tana ara e te ture ka peka ia ki Ōmarumutu i hakaina te haka nei. I roto i te haka nei kai te whakahēngia e ia te mana o Kuini Wikitōria ki te whenua nei o Aotearoa. Kai te whakahēngia e ia te mana o te Pākehā ki runga ki te whenua nei. Arā, kai te whakahē i ngā pere o ngā hāhi Pākehā me ā rātou mahi whānako whenua, pēhi i ngā tikanga a te Māori me ōna Atua. Ko tāna e kīa nā ko ia te oranga mō te iwi Māori, arā he pono tāna pere, he pono tōna whakapono. Ko tōna whakapono te waka hai kawe i tōna iwi Māori ki te oranga tonutanga e ai ki tāna haka i runga ake nei. Koinei tētahi tauira, mātāpono āna i te awe o Te Kooti i hira ai a Te Whakatōhea, i tahuri tēnei iwi ki te whai i a ia me tana whakapono me āna kupu whakaari. He aha i pēnei rawa ai te kaha o tā Te Whakatōhea tuku i a ia, kūpapa rawa iho ki raro ki te maru o Te Kooti? Nā te mea i raupatutia te roi o te whenua, arā 144, 000 eka a Te Whakatōhea mō te hātepetanga i a Te Wākana i te tau 1865. Ahakoa nā Te Kaiwhatu, arā nā Kereopa Te Rau o Ngāti Rangiwewehi, Te Arawa a Te Wākana i kōhuru. I whakapae tekatia nā tētahi rangatira o Te Whakatōhea, nā Te Mokomoko kē a Te Wākana i kōhuru. Ae he whakatakoto kara kē, arā mahi nukarau e riro kē ai te onematua, arā te mōmonatanga o te whenua i te Karauna. Koirā kē. He kīngi a Te Whakatōhea i tōna kīngitanga, aoinaake he taurekareka kē a Te Whakatōhea i tōna whenua, he whakarau, i roto i te ioka whakapononga tangata a te Pākehā. Koirā i pērā rawa te kaha o tā Te Whakatōhea kūpapa ki raro i te mana Atua o Te Kooti. I pūmau te whakapono o Te Whakatōhea ko Te Kooti te waka, koia hai matua mō te pani, ko te pani ki a Te Whakatōhea, i pani ki te whenua, i pani ki te tangata, i pani ki te tikanga. “Te ao o te pārera e rere poupou rā Hinga mai rā konei... Tāua e haere..., hai hoatu i ahau... Ngā hiwi ki Tarawera rā, kia mārama ahau... Te whakamau ki waho rā. He waka ahau e te iwi... Kia tauheretia ka roa i te hurihanga?... Ka kuhu au ki te ture... hai matua mō te pani e.” Ko te waiata o runga ake nei, he waiata tēnei nā Te Kooti, e whakaatu ana i tana tū hai matua mō ngā iwi, hai Matua tangata. Arā, koia te oranga mō te iwi Māori e, ara kai runga rānei, kai raro rānei, kai kō rānei, anei ake rānei. Ko Te Kooti te Matua Tangata mō tōna iwi Māori, otirā mō Te Whakatōhea e ai ki tāna haka, i hakaina ki runga o Ōmarumutu, e ai hoki ki tāna mōteatea, “Te ao a te pārerā”. Koirā i tahuri ai a Te Whakatōhea hai iwi mō Te Matua Tangata, hai iwi Ringatū a Te Whakatōhea. Koia hai matua mō te pani; i pani ki te whenua, i pani ki te tangata, i pani ki te tikanga. 1.2.1 Te Whakatōhea me te Kapa Haka He iwi haka a Te Whakatōhea mai i rā anō i ngā tīpuna. Kai konā ngā haka me ngā mōteatea a Te Whakatōhea e takoto ana i roto i ngā pukapuka nā te ringa tīpuna i tuhi, kai ngā whānau e puritia ana; kai ngā pukapuka Ngā Mōteatea a Ngata rāua ko Jones hoki. Ko te taonga nei a te haka kai ngā ingoa anō o te iwi e mau ana ki tōna āhua, ki tōna ritenga, ki tōna whenua, ki ōna maunga, ko te haka tērā. He kapa haka tō ngā hapū katoa o Te Whakatōhea o mua he whakataetae ā marae i ngā tau o te pakanga tuarua o te ao. Nō muri mai ka tū ko ngā kapa haka toa o te iwi, ko Waioweka, ko Ngā Pōtiki ko ngā kapa ēnei i puta ai te toherauariki o te iwi ki ngā mahi kapa haka, ā, taka rawa mai ki a Ōpōtiki Mai Tawhiti o ēnei rā tonu nei. Kāore te hua mai ki Te Whakatōhea i roto i ēnei mahi a te kapa haka, ko te mau ki tōna ake mita, ki āna ake kupu, ki ōna whakapapa, ki ōna hītoria, ki āna take whawhai ki ngā mahi tōrangapū. Kāore e rerekē ake a Te Whakatōhea i roto i te haka ki ētahi atu iwi. Ina rā he haka kura huna nō tēnā hapū, nō tēnā iwi, nō tēnā waka. Ko tāna he whakangahau i ngā manuhiri, he whakangahau i te iwi, he whakangahau i te tangata. Ko tāna anō hoki he whakarangatira i te manuhiri, he whakarangatira hoki i te iwi, arā ko tāna anō hoki he pupuri i te mana ariki o te iwi i roto i tā te manuhiri titiro, whakaaro hoki. Ae he kura nō te iwi. 1.2.2 Taumāhekeheke Kua roa tēnei mea te whakataetae kapa haka e whakahaeretia ana puta ki ngā marae, puta ki ngā hapū, puta ki ngā iwi, puta ki te motu. Ā, taka rawa mai ki ēnei rā ki te ao, arā te iwi Māori kua manene ki te motu kua tū ā rātou kapa haka, kua tū ā rātou mahi whakataetae hoki. Ka aua atu ētahi whakataetae e whakahaeretia ana, ā kaumātuatia ana i roto i ngā iwi. I uru anō hoki ngā hāhi ki roto i ngā mahi whakataetae haka nei. Ko tō te Hāhi Katorika, arā te Hui Aranga i whakatūngia i te tau 1946 me tō te Hāhi Mihingare i te tau 1952, anā he hui nui tonu ēnei whakataetae ki ngā iwi me ngā Māori kai roto i ēnei whakapono. Ko te tūāpapa o ēnei whakataetae ko te pupuri i te reo Māori ki roto i ēnei hāhi, ko te haere kōtui te iwi Māori me te hāhi, me te whakapūmau i ngā tikanga a te Māori ki roto hoki ki ēnei hāhi. Tēnā ka putē aku kamo ki te Tairāwhiti me tāna kaupapa ko Tamararo. I tīmataria tēnei kaupapa i te tau 1952, ā e haere tonu ana i ēnei rā. Ki roto anō o Te Whakatōhea he pērā anō i muri mai i te pakanga tuarua o te ao, he kapa haka anō tō tērā hapū, he kapa haka tō tērā hapū i ngā whā tekau o tērā rau tau. Ana kua whakakao i ngā hapū o Te Whakatōhea, anā kua whakataetae rātou ki a rātou tonu. Ko ērā kapa haka ko te nuinga he wāhine, waimaria me he tāne, te take, kua haere kē ngā tāne ki te tūtaki i ngā ahi a Tūmatauenga ki tāwāhi, rānei kua matemate kē rātou i te pae o te riri. Ko tōna rite ki te kapa haka a Tinirau, he wāhine te nuinga. I hau atu ēnei mahi ki roto i ngā tau o te rima tekau o tērā rau tau i whakatūngia ngā kapa haka a Ngā Pōtiki. Ko te mana whakahaere o tēnei kapa haka ko Rāwinia Rangi nee Wehi. Ko te kuia nei a Rāwinia hai tuahine ki te matua o Ngāpō Wehi. Nō ngā tau o te ono tekau o tērā rau tau i whakatūngia e Hēni Green ko te kapa haka Waioweka Youth Club. I uru ēnei kapa haka ki te Koroneihana me te Ōhope Cup me te WD & HO Wills Tabacco Cup ki Tauranga. Nō te tīmatanga o te New Zealand Polynesian Festival i te tau 1972, e karangatia ana ko Te Matatini ināianei, i uru anō ēnei kapa toa e rua o Te Whakatōhea. He wā tōna ka whakamoetia ēnei kapa haka toa. Nō ngā whitu tekau i whakamoea a Ngāpōtiki, ā, i kaha tonu a Waioweka tae atu ki te tau 1988 ka whakamoetia. Hoi anō i roto i ngā tau o ngā whitu tekau ki ngā iwa tekau he kapa anō o Te Whakatōhea, ko Ngāti Ira, ko Te Whakatōhea hoki, engari ka whakamoetia. I te tau 1957 i tū anō i a Rāwinia Rangi te whakataetae kapa haka mō ngā kura tuatahi, e kīa nei ko te Delamere Cup. Ko ngā kura ka uru mai i raro i te mana o tēnei kapu ko Te Whakatōhea, Ngāi Tai, Te Whānau-a-Apanui, huri tonu atu ki roto o Te Waimana-kaaku Tūhoe. I tūtaki a Rāwinia ki a Takamoana (Bill) Delamere me te whakapuaki i tana kaupapa ki a ia mō te whakataetae kapa haka mō ngā tamariki kura. Ka hoatu nā e Takamoana he kapu ki a Rāwinia. Ka hanatu atu a Rāwinia ka haere kia kite i te kuia mau moko o Kutarere ko Te Onewhero māna e tapa he ingoa ki runga ki te kapu. Ko tā te kuia rā nā wai te kapu? Ka whakautua atu e Rāwinia nā Takamoana Delamere, ko te whakautu a Te Onewhero, ā koinā te ingoa ko te Delamere Cup. Ko te kapu nei koinei te kōhanga o te mahi kapa haka mō ngā iwi nei kai raro i te maru o te Delamere Cup nei. Ia tau, ia tau tū ai tēnei whakataetae ki te Kāreti o Ōpōtiki. Nō reira mō Te Whakatōhea koinei te kōhanga whakangungu ai i ngā uri a Muriwai, whakakoikoi ō rātou niho ki te haka, ki te meremere, ki te taiaha. Nō te tau 1995, Hānuere te marama i karangatia te hui ā iwi ki Terere marae. Ko te kaupapa o te hui rā ko te whakatū kapa haka mō te iwi i te mea kua whakamoea noatia atu ngā kapa koroua o Te Whakatōhea, arā, ko Waioweka, ko Ngāpōtiki, ko Ngāti Ira, ko Te Whakatōhea. I karangatia e Te Whakatōhea kia tū te Whakataetae ā Rohe o Mātaatua ki roto o Te Whakatōhea i taua tau rā 1995. Nō te Hānuere o taua tau, ko tōna ono tekau tāngata, he rangatahi te nuinga me ētahi kaumātua ko Hōhipera Williams, ko Reti Williams, ko Wharekawa Kūrei, ko Witi Kūrei, ko Maki Tai rātou mā i kao ki runga o Terere. He mea karanga te hui e Johnnie Kūrei me tana kī atu ki te iwi nāku i karanga. I reira i wānangatia ai e ngā pakeke me mātou he ingoa mō te kapa haka hou nei. Ko Te Whakatōhea tonu tētahi ingoa i kaha te tohea. I te mutunga nāku i kī ko Ōpōtiki-Mai-Tawhit. Ana, i whakatauhia, ā, i whakaaengia e te katoa ko Ōpōtiki-Mai-Tawhit hai ingoa mō te kapa haka. Ko te take i tapaina pērātia ai e ahau, i kīa e ahau ki ngā kaumātua; ehara i te mea ko ngā kaihaka ka uru mai ki te kapa haka nei he Whakatōhea taketake ko ētahi he manene, he hunaonga rānei hoki rātou. Hai tāku ki te iwi ko te ingoa Ōpōtiki-Mai-Tawhiti ahakoa he ingoa taketake nō Te Whakatōhea, kai roto i te ingoa nei ngā kōrero mō ngā pōtiki a Tarawa i ārahina mai ia i Hawaiki ki Paerata ki ngā takutai o Ōpōtiki. I whakatauiratia ai ko ngā rāwaho ki ngā pōtiki rā i haramai i whenua kē, i wāhi kē. 1.2.3 He Kura hoki ahau Ko te tāhuhu o te kapa haka nei o Ōpōtiki Mai Tawhiti ko Te Ringatū me āna tikanga. He iwi Ringatū a Te Whakatōhea ko te nuinga o ngā kaihaka i tipu ake i roto i Te Ringatū me ōna Rā me āna tikanga tapu. Kāore e hapa ia mahinga a te kapa ka tīmata ki te karakia ka mutu anō hoki ki te karakia. Ia Rāhoroi 10am ka Hāpati te kapa haka, ia 7pm ka karakia whakamoemiti te kapa haka. I roto i ngā tau rua tekau mā whā o te kapa haka, kua pakari haere te rangatahi ki te kawe i ngā karakia ahiahi. Kua waea kē rātou, kua kore e mataku ki te tū pēnā ka tohua tētahi ki te kawe i te karakia ahiahi rā. Ko te rangatahi kai te kōrerotia he kōhungahunga tonu, kāore ānō rānei i whānau mai i te wā i tīmata ai a Ōpōtiki-Mai-Tawhiti. Anā pakeke haere mai te rangatahi nei kua kite kē rātou, kua mārama kē rātou ki ngā whakahaere, ki ngā tikanga. Ko tā te kapa nei he tuku ki a rātou ngā whakahaere he ara tikanga tēnei e whakangungu ai te rangatahi mō te āpōpō, e whakapakari ai Te Ringatū ki roto o Te Whakatōhea mō te anamata, ā kia tū rangatira ai te iwi mō te ake, ake, ake. Whakaahua 1: Ricky-Lee Mitai, kaitātaki tāne o te motu, Te Matatini 2015. Ko te mana whakaae, Ōpōtiki Mai Tawhiti. Kai roto hoki i ngā waiata me ngā haka a te kapa nei e whakatauiratia ana he kupu whakaari, he rerenga kōrero mai i ngā karakia me ngā mōteatea a Te Matua tangata. He momo kura tēnei, e karangatia ana te kura nei e Te Ringatū, he akoako. Ko te kura nui, ko te kura roa, ko te kura nā Tūhaepō, arā ko te kura tēnei, ko tōna pūtaketanga mai ko te pō rā anō i tō mai te ihu ki te whai ao, ki te ao mārama, arā; “I te tīmatanga te kupu ko te Atua te kupu i te Atua anō tēnei kupu i te tīmatanga”. Tīhei mauriora! 1.3 Te Ara Tōtara Hāngai ana te ara tōtara o te tuhikura nei ki te oriori nā Te Matua tangata mō tōna whakapono hou; “I tipu ake te pono i te whenua, i titiro iho te tika i te rangi, ā ka hōmai e Ihowā te mea pai ka tukua mai ōna hua e tō tātou whenua”, arā ko ‘Pinepine te kura’. Ka tohea te oriori nei i te ngutu o te tāngata, nā Ngāti Kahungunu kē te waiata nei. Ae he tika tonu rā, engari ko tā Te Matua tangata he turuki i tana kaupapa mā te kupu whakaari, arā he kupu poropiti e whakahau ake ana i tōna iwi, mā te mōteatea hoki. Ko tā Te Matua tangata he tiki atu i ngā mōteatea kai te rongonui whānuitia puta noa i te whenua. He ngawari ki te whakaako ki tana iwi i te mea kua mātau kē rātou ki taua mōteatea, kua mātau kē rātou ki āna kōrero tapu, tūāuriuri, whāioio. Hoi anō i te mutunga ko tā te rangi waiata he waka noa iho hai kawe i te tapu manumea o te kupu ki te hoi o te taringa e areare ana me te whakarongo atu. Anā koinā tā Te Turuki, he whakaturuki i tāna kupu mā ngā mōteatea nei, turuki, turuki, paneke paneke haramai te toki haumi e, hui e, tāiki e Pinepine te kura, Hau te kura, whanake te kura i raro i Awarua, ko te kura nui, ko te kura roa, ko te kura nā Tūhaepō.... Tēnei te tira hou, tēnei haramai nei, Nā Te Rongopai, nā Te Rangimārire, Nau mai ka haere tāua ki roto o Tūranga, Kia whakangungua koe ki te mīni, ki te hōari, ki te pūhurihuri, Ngā rākau kōhuru a te Pākēhā e takoto nei.... Piki ake kake ake i te Toihuarewa, Te ara o Ēnoka i piki ai ki runga, I rokohinga atu rā maikuku mākākā, Hapainga te aroha he waha i pā mai, Taku wahine pūrotu taku tāne pūrotu, Kōrua ko te tau e..... Whakakake e te ture, I te kīnga o tō waha, Nō Runga rawa koe, nō te mana o Kuini e tū nei, Nā Rangi-tū koe, nā Te Kotahitanga, nā Tāne rawa koe, Nā Pure-i-tawhiti, nā Kaunati hikahika, Te kaunati a tō tipuna a Rāwiri, I haere ai i tere i nui ao, Ka hika i tana ahi, Kimihia e te iwi te ara o te tikanga, I pai ai te noho i te ao nei.... Kai Tūranga-nui he matapū, Hai patu i te tangata kia mate, Nā te mauāhara hoki rā i haere ai i te ara, Ko koutou anake i titi kaha mai nā, E kai ō koutou mata i te kohu e tatao, I waho i te moana o toka āhuru, Ko te kopa o te whare ko te ara tōtara..... Te huawai parae, Koia te kōrari, Tēnei e te iwi te wā ki tō koutou whanaunga, Te wāua mai nei ko te hua i te kai, E kai ō koutou mata ki runga o Pāparatū...... Karokaro i te taituri ō koutou taringa kia areare ai, Me te whakarongo atu, Kīnga kī mai kaua ahau e patua, Mōku anake te ārai o Tūranga, Te matenga o Māhaki i mau ai te rongo patipati, I mātakitakina ai koia hika mātakitaki, Whiti kē mai koe i rahirahi nei..... Te ai ō mahara ka mate au ki Waerengahika, Te ki mai koe me whakawā mārire, Hopu ana koe i ahau kawe ana ki Wharekauri, Ka manene mai au i rō te wai, Ka ū ana ko Whareongaonga, Ka pā ko te waha o Te Kāwana, E hika mā e, Inā ia te kai tōia ki uta rā haehaetia ai, Tunua ai te manawa ka kainga ka pau, Mō Koro-Timutimu, mō Tauranga-koau, Koia te riri poka noa, Ka kai ki te waipiro, ka kai ki te whakamā ki te mauāhara, Me whakarere atu ēnā mahi kino, E hika mā e.....i. Ko te oriori nei koianei te mōteatea rongonui o ana waiata katoa. Kai te ranga tonu te hari ki ngā marae whare puta ki ngā iwi Ringatū o te motu. I titoa e ia tēnei oriori i te 1 o Hanuere 1888 mō te tānga i te kawa o Te Rongopai te whare i hangaia mōna ki Waituhi, ki te rohe o Te Aitanga a Māhaki. He take anō tā Te Matua tangata tiki atu i te oriori a Ngāti Kahungunu hai waiata māna, hai waiata hoki mō tōna whakapono me tōna iwi Ringatū. He tikanga anō tā Te Matua tangata whai atu i te oriori a Ngāti Kahungunu hai waiata māna, hai waiata hoki mō tōna whakapono me tōna iwi Ringatū. Ko te oriori nei ki ahau mō tana whakapono hou mō Te Ringatū. Kai roto i te oriori te kupu tapu manumea mō te takenga mai o Te Ringatū. Koinā rā tā te oriori kaupapa he whakapuaki i ngā kōrero o tāukiuki e pā ana ki te kaupapa o te oriori. Anā i pēnei tā Te Matua tangata, ahakoa he oranga poto tō Te Ringatū i tōna ōrokotīmatanga he nui tonu ngā kōrero mōna, mō tōna poropiti, mō tōna iwi hoki. Kai konā tāku whakataukī e pēnei ana; “Oranga tōiti, tōnui kōrero.” Anā, i pēnei ai a Te Matua tangata i tāraia katoatia ngā kōrero nunui, ngā puaroa ki roto ki tana oriori. Arā, ko ngā kōrero whakapapa mōna, mō ngā pakanga; ko Waerenga-ā-Hika tērā, ko tana mau harakoretanga atu ki Wharekauri me tana rerenga anō hoki i runga kaipuke ki Whareongaonga me tāna mau ki te rangimarie ki a Rongo-taketake, ērā. Hāunga anō tēnei i hāngai tonu ki te whare tapu a Te Rongopai, anā ko tōna whakatūwheratanga tērā, ko te whare tērā o Te Aitanga a Māhaki i tāpaea hai whare karakia mō Te Ringatū. Ko te whakapono tonu te whare, ko te whare tonu te whakapono. I whakaritea e Te Matua tangata a ia tonu ki ētahi tīpuna, āhuatanga kai roto i te waiata nei. I whakaritea hoki a Ngāti Kahungunu ki te tipua kaitangata a Koro-Timutimu atu i Ahuriri puta ki Tauranga-koau. Ana i whakaritea koia tonu ki ngā tāngata i kaingia e Korotimutimu, he whakaatu tēnei i te kaha whai a Ngāti Kahungunu ki te patu i a ia kia mate. Arā noa atu ngā kōrero, arā noa atu ngā pūrākau kai roto i te oriori nei. Ko tētahi atu take i tīkina ai e Te Matua tangata te oriori nei a Ngāti Kahungunu ko te whakapapa here i a Te Aitanga a Mahaki ki a Ngati Kahungunu. He tūranga whānau tonu, ko te taura a roto. Ko Tauheikurī i moe i a Tamataipūnoa te taina o Tūtāmure. Ko Tauheikurī ko te kōkā o Mahaki , koia te tamāhine a Kahungunu tipuna, tangata. Nō reira kua mōhio whānuitia kētia a Pinepine te kura ki roto o Tūranga. Nō reira ko te tikanga ka tere te hopu a Te Aitanga a Māhaki otirā Te Ringatū i runga i tēnei tūāhuatanga tito, he mana atua tōna, tō Te Matua tangata. Hai takapau mō te tuhikura nei kua wehea mai ngā kupu mai i te tīmatatanga o te waiata nei kia ono ōna ūpoko, he kura katoa. Ko te whakaatu tērā i te nui puipuiaki whakahirahira o ia ūpoko, ko te mana, ko te ihi, ko te wehi, ko te tapu. Nō reira i pēnei ai te tiki mai i te kupu kura; tuatahi kia eke ai te wairua o te tuhikura nei ki te mana, te ihi, te wehi me te tapu o Te Whakatōhea. Tuarua kia hāngai pū te tapu manumea o tēnei tuhikura ki runga ki te tapu o Te Matua tangata me tana whakapono ko Te Ringatū. Tuatoru kia kupu whakaari mai ai tēnei wānanga ko Ōpōtiki Mai Tawhiti. Tuawhā, kia whakaairo anō te kairangi o tēnei tuhikura kia kānapanapa mai rā i te kāniuniutanga o Rangi e tū iho, e karangatia ana he kura maiaoirererangi, he kurawāwāwāwai o te mātauranga. He tikanga anō hoki tō te kupu kura nei. Arā he ako, he mātauranga, he pūmahara, he titiro ki te pae tawhiti, he whakaū, he whakapūmau, he mana, he tapu, he taonga. Koianei ēnei kura, kai roto i ia ūpoko he kura anō, he rūnanga anō, he wānanga anō. 1.4 Ngā Kura Ko te kuramahora e whakamahuki ana i ngā kura hai tā te oriori nei e takoto ake nei kia kitea ai tōna tikanga ake me tōna hāngai ki te Ara Tōtara o te tuhikura nei. “Pinepine te kura”: Kai te taki tēnei rerenga i te kāmehameha o te kura nei. Ko tēnei kura he mounga, he kōkōkairangi. Ko te pū ko te more o te iwi. Ko te pinepine nei he iti, he kura hou, he tipu hou. Ko te kura e kōrerotia ana mō tētahi tamaiti rangatira kātahi ka whānau mai ki tā Ngāti Kahungunu. Ki tā Te Matua tangata ko te tipu hou, ko tōna whakapono hou. Himene Tangi A Mohi Kia whai taringa mai e ngā iwi... Whakarongo mai... ki te kupu a Ihowā... Ka tangihia... e ia i roto i te tau... tōna iwi... Ka patapata iho tāna whakaoranga... ānō he ua... Ka māturuturu iho... tāna kupu... me te tōmairangi... ānō he ua... pūnehunehu ki runga... i te tipu hou... Ko te karakia o runga ake nei, ko te karakia o te tau a Te Hāhi Ringatū. Pinepine te kura i roto i te tuhikura nei, ko tāna he taki i te kaupapa, he waerea i te ara rangakura, tōna whāinga me te tūāpapa o tēnei rangakura. Āpiti atu ki tēnā ka whakamāramatia ki te whatukura ngā kaupapa matua kai te whakatewhatewhatia me te whakaatu i te ara tōtara ka hiki tapuwae, ka hōkai nuku, ka hōkai rangi hai amo rangi ake i te whakaaro, hai amo ake i te tuhikura o tēnei rangakura. “Hau te kura”: Ko te taenga tuatahitanga mai o tētahi taonga me kī anō rā ko te tīmatanga tēnei. He momo karakia anō tēnei mea te hau, arā ko te whāngai hau ka tohia ki tētahi atua te hau o te tamaiti, he karakia hoki e whakaū i te tapu. Ko te hau hoki o te kupu rangakura e kīa nei he rangakura. Ko te hau i konei ko te whakaatu, ko te rongo rānei, anā ko te pāhō kia rangona ai te rongopai, rongonui, rongomaiwhiti, rongo ā whare, rongo whatiwhati me te rongo kino . Hau te kura i roto i te tuhikura nei, ko tōna aronga ko ngā tikanga rangakura e karangatia ana i te tuhikura nei; he rangakura. Ko ngā rangakura ka whakamahia hai kohikohi i ngā kōrero, i ngā mātauranga mō tēnei tuhikura. Ka tūhura hoki i ngā whakaaro me ngā whakaōhiti e pā ana ki te rangakura, tūturu ko te rangakura Māori. I te mea he kaupapa Māori tēnei, kai roto hoki ngā whakaaro Māori, ngā whakapono o te Māori me ngā whakamārama anō hoki ki ēnei. Nō reira he Māori te tikanga rangakura, ā, kai roto hoki ngā whakapono o te Māori, ngā tikanga a te Māori me ngā whakaaro o te Māori hai whakaū, whakapūmau, hai pūtiki i ngā whakaōhiti, moengā rangakura hoki. “Whanake te kura i raro i Awarua”: E mātai ihotia ana te whanaketanga o tēnei kura, arā tōna ngaruru, kia māia, kia toa. Ko Awarua he kāinga tēnei kai Hawaiki, ko tōna kōrero koianei te pū o te ao Māori. Ko ngā mea Māori katoa ko tōna pūtakenga mai tēnei, i ahua noa mai tōna āhua i Awarua. Nā te pakanga te take i wehe ai ngā tīpuna i Awarua, anā i whanake mai i Awarua, mai i te mate ki te ora. Ko te whakataukī o reira: “Auaka tumutumu te kura i Awarua”, mō ngā karakia, mō ngā mahi kia kaua e tumutumu e mutu ( Ngata, 1990. p.60). Whanake te kura i raro i Awarua i roto i te tuhikura nei. Ko te Awarua tōnu ānō ki te oriori koia ko te pūtaketangatanga o Te Whakatōhea i te pū, i te more, i te weu, i te aka, i te rea, i te tipu. I konei ka whakatewhatewhatia ai, ka matapakitia ai a Te Whakatōhea. Ka uruparengia ngā urupounamu pēnei, ko wai a Te Whakatōhea, ā, kai hea ō rātou pouwhenua? Ka mātaitia ihotia tēnei wāhanga ko te whakapapa, ngā atua, ngā tīpuna, ngā waka me te kōrero ōnehe. Ka whakatewhatewhatia te pānga mai o tauiwi ki te iwi me te whakaatu i ngā kaupapa nunui i pā ki te whanaketanga o te iwi, ko te raupatu tērā, ko te whakarau tāngata tērā. Hai kaupapa whakamutunga ko te whakatewhatewha i te tū ā Te Whakatōhea i te nāianei. E hāngai tonu te whakataukī: “Auaka tumutumu te kura i Awarua”, arā, mō ngā kōrero mō Te Whakatōhea kia kaua e tumutumu e mutu. “Ko te kura nui“: Kai te pāhō tēnei rārangi i te karera o te kura nei ki te iwi, he kura nui. He whakaatu i te manawa nui o te iwi ki te kura nei. Ko te kura nui ka tūhuratia ake te pānga o Te Kooti ki te iwi o Te Whakatōhea me tōna tūākiri. Ka tīmata i konei te whakapapa haere i tōna ao, āna nekeneke, tāna whakakaupapa i tōna whakapono hou, Te Ringatū. Ka tirohia te taenga atu ki roto o Te Whakatōhea, me tōna pānga ki runga ki te iwi. E toru ngā kaupapa motuhake ka whakatewhatewhatia i tēnei wāhanga, ko wai a Te Kooti, he aha te whakapapa o Te Kooti ki a Te Whakatōhea, he aha i hinga nui ai a Te Whakatōhea ki raro i te mana o Te Kooti, ko ngā waiata a Te Matua tangata, ko ngā akoako a Te Matua tangata me ngā kupu whakaari a Te Matua tangata. Ka whakatewhatewha ngātahitia ēnei tūāhuatanga o Te Matua tangata kia kite he momo pānga pēhea ōna ki a Te Whakatōhea. “Ko te kura roa”: He pēnei anō ki tō kura nui kōrero. He kahotea ki te iwi he manawa roa nō te iwi ki te kura nei. He whakapapa, he taura here e kore e motukia, kia kaua e tumutumu e mutu. Ko te kura roa ka hōparatia te kapa haka. Ka matapakitia i roto i tēnei kura te ōrokohanga maitanga o tēnei mea te kapa haka me te mātai iho mai i te tirohanga Māori, tirohanga tūturu. Kātahi ka whāia haeretia te whanaketanga me tōna kukunetanga ki roto ki te ao hou me tōna tiputanga ki tōna āhuatanga kai te mōhiotia i tēnei rā. I konei ka matapakitia a Te Whakatōhea me te haka. Anā kai roto i tēnei rangakura, he rangakura motuhake o Ōpōtiki Mai Tawhiti. Kai roto i tēnei wāhanga ka matapakitia he aha te kapa haka ki a Te Whakatōhea. Ka karia ake te whanaketanga i te reo, ngā tikanga, ngā kōrero ōnehe, mātauranga, ōhanga, mahi, hauora, mana o Te Whakatōhea mā roto mai i te wānanga nei o Ōpōtiki Mai Tawhiti. “Ko te kura nā Tuhaepo”: Ko Tūhaepō e ai ki te oriori a Ngāti Kahungunu; kai te kōrero a Tarakawa, 1893, p. 222; ka whiua ngā kura nei. Ko ngā ingoa o aua kura nei ko Tu-he-po [Tū-hae-pō], ko Tu-he-ao [Tū-hae-ao]. Ko tāku whakamāori i tā Te Matua tangata tiki mai i a Tūhaepō nei kua whakaritea ki a Tūmatauenga i haehaetia ngā ringaringa me ngā waewae o Rangi e tū iho nei me Papa e takoto nei, anā i wehea ai te pō me te ao, i puta ngā tama a Rangi ki te whai ao, ki te ao mārama. Anei rā te ao mārama i wehe mai ai ngā tīpuna i Hawaiki mātotoru me ōna take ka rīriri, kainguha, kaitauā, kaitangata. I tae mai rātou ki Aotearoa, ki te whai ao, ki te ao mārama. Tīhei mauriora I konei ka titikaha, ka pūtiki, ka pikitūrangitia ngā kura ko konei ngā matapō kite ai, ngā turi rongo ai, ngā whango kōrero ai i ngā hauhaketanga i ngā tūāporo o tēnei tuhikura ka kuramahoratia ki te ao. Ko te pupuri, ko te whakawhanake a Te Whakatōhea ki tōna tuakiri. Ka kitea ngā pepēhītanga i te muranga i te roi o tōna whenua, ko te ā i te iwi ki te noho ki tētahi whenua rāhui ānō he iwi taketake nō Amerika. Ko te rironga o ngā tikanga tērā, ko te rironga o te reo tērā, ko te rawakore tērā, ko te māuiui tērā, ko te koremahi tērā, ko te noho a te tūtūā tērā, ko te korewhenua tērā, ko te noho pononga tērā, ko te harakore tērā. Ka kuramahoratia te pānga o Te Matua tangata ki te pane o Te Whakatōhea e kimi ana i te ara tōtara kia pai ai te noho i te ao nei. Ko te whakapono hai waka mō ngā tūmanako o te iwi ki te paepaekaiāwhātia ngā ihinga moana, ngā wharenga moana, ngā mararanga moana ki te pupuri i te tuakiri o Te Whakatōhea mā roto mai i ngā tikanga a Te Ringatū. Ko Te Ringatū he waka pupuri tonu i ngā tikanga Māori, a Te Whakatōhea tonu, ko ngā karakia ēra, ko ngā mōteatea ērā, ko ngā whaikōrero ērā, ko ngā karanga ērā, ko te noho Māori tērā ki runga marae, ki rō wharenui, ko te noho ā hapu, ā iwi, ā waka tērā. E ai ki a Te Kooti; “Kimihia e te iwi te ara o te tikanga i pai ai te noho i te ao nei”. Ka kuramahoratia tēnei kura a Ōpōtiki Mai Tawhiti me tāna paepaekaiāwhātia ngā ihinga moana, ngā wharenga moana, ngā mararanga moana ki te pupuri i te tuakiri o Te Whakatōhea mā roto mai i ngā tikanga a Te Whakatōhea me ngā tikanga a Te Ringatū hoki. Ko Ōpōtiki Mai Tawhiti he waka anō o roto mai i te waka nui o Te Ringatū; ko tāna he waka pupuri tonu i ngā tikanga a Te Whakatōhea tonu, ko ngā karakia ēra, ko ngā mōteatea ērā, ko ngā whaikōrero ērā, ko ngā karanga ērā, ko te noho Māori tērā ki runga marae, ki rō wharenui, ko te noho ā hapu, ā iwi, ā waka tērā. Ko Ōpōtiki Mai Tawhiti te kura roa e whakawhanake ana i te reo, ngā tikanga, ngā kōrero ōnehe, mātauranga, ōhanga, mahi, hauora, mana o Te Whakatōhea me te pupuri, tiaki, whakarauora i te tuakiri o Te Whakatōhea mā roto mai i ngā mahi kapa haka, i raro i ngā whakahaunga, whakawākanga o Te Ringatū i āna kupu whakaari. Ka kīa a Ōpōtiki Mai Tawhiti he whare wānanga. Ko te putanga mai o te iwi i te ioka whakapononga tangata, iwi, tikanga. Kua mātauranga, kai te Māori ā tikanga, ā whakaaro, ā whakapono ki a ia anō i runga i te ngākau whakaiti, i runga anō i te ngākau whakahīhī ki a ia anō. Ae kua hara mai nei, hai arataki i te iwi i roto i ngā tōrangapū e ora ai te iwi i runga anō hoki i te whakaaro Māori. I puta i Te Matua tangata tana kupu whkaari; “He kura ahau”. Anei rā te te kura; “Pinepine te kura, hau te kura, whanake te kura i raro i Awarua, ko te kura nui, ko te kura roa, ko te kura nā Tūhaepō. Tēnei te tira hou, tēnei hara mai nei”. “Tēnei te tirahou”: I roto i te oriori a Ngāti Kahungunu kai te kōrero tēnei rerenga mō te tangata tauhou kua tae ake. I roto i tērā rerenga ko te tauhou nei ko te tamaiti o te oriori nei, ko Te Umurangi. Ki tā Te Matuatanga kai te kōrero tēnei mō te taenga mai o te tira hou, arā te tira i puta ō rātou ihu i ngā urupatu, i ngā raupatu, i ngā muru whenua. Ko ngā mōrehu ēnei hai paepae kaiāwhā mō te iwi i roto i ngā wharenga moana, i ngā ihinga moana, i ngā mararanga moana. Ana ko tana whakapono tērā, ko Te Ringatū me āna mōrehu nā te rongopai, nā te rangimārie. Kua mutu tā rātou pakanga mō te mana motuhake, kua hohou i te rongotaketake, engari ko te whawhai mō te mana motuhake i ū tonu, ka ū tonu. Ka hōparatia makaurangitia ki roto i te tuhikura nei ko ētahi o ngā titonga hou a te kairangakura i titoa i roto i ngā tau e rua tekau mā whā mō Ōpōtiki Mai Tawhiti hai māhinga mā Ōpōtiki Mai Tawhiti, hai akoako mā Ōpōtiki Mai Tawhiti ki roto ki tōna wānanga. Ka hōparatia ki ia wāhanga tuatahi ko tēnā ko te whakamakaurangi i tenei tuhikura kia ātaahua. Tuarua ko te whāriki takapautia ngā titonga nei e hāngai ana hai pikitūrangi mō ia ūpoko, anā ko Te Whakatōhea tēra kia kite i te rautaki a te wānanga nei a Ōpōtiki Mai Tawhiti ki te whakaako i ana kaihaka, otirā i ana uri o Te Whakatōhea ki a ia anō, ki tōna hītori, ki āna kōrero inā, inā. Ko Te Ringatū tērā kai ētahi titonga hou kua whakateatuatia ki ngā kupu whakaari, ngā kupu tohutohu me ngā kupu whakahau mai i ngā mōteatea me ngā karakia a Te Matua tangata me tā rātou ārahi i a Te Whakatōhea inā, inā. Ko reira tūhuratia ka pēhea ngā akoranga a Te Kooti e whai wāhi ai ki roto i ngā mahi kapa haka a Te Whakatōhea me te whai wāhi o ēnei akoako o te wānanga o Ōpōtiki Mai Tawhiti ki te tuakiri o Te Whakatōhea inā, inā. Ko ēnei titonga hou nei ka amokura ake i ngā whakapae o te rangakura nei, kai roto i tēnei tuhikura. • Kupu Whakaari hai kupu mō te ariā o ia ūpoko. • Ko Te Titikaha hai kupu mō te whakakapinga o ia ūpoko. • Ko Te Toihuarewa ko te pātaka kōrero. • Ko Te Wāua Mai Nei ko ngā whakapuakanga, arā atu anō kua rārangi ki te kaunati hikahika (kuputaka) o muri. He kurahuna tō ngā kupu nei nō roto mai i te oriori nā Te Kooti; Pinepine te kura. Nāku i whakamāori ēnei kupu kia hāngai ki tāku e whai nei kia eke katoa ki te oriori nā Te Matua tangata mō tōna whakapono hou; “I tipu ake i te whenua, i titiro iho te tika i te rangi, ā ka hōmai e Ihowā te mea pai ka tukua mai ōna hua e tō tātou whenua”, arā ko ‘Pinepine te kura’. Ko te tūmanako anō ōku ka tīkina mai e ngā uri o Te Whakatōhea, e ngā Ringatū tēnei tauira hai ‘Ara Tōtara’ mā ā rātou rangakura, tuhikura hoki. Nō reira ko tāku mō roto i te tuhikura nei kua tīkina atu ko te kupu “kura” hai kupu mō te ūpoko. Anā koinā tā Te Turuki, he whakaturuki i tāna kupu mā ngā mōteatea nei. Kāore e rerekē ake a Ōpōtiki Mai Tawhiti he rite tonu, he waka pupuri, tiaki, whakarauora i te tuakiri o Te Whakatōhea turuki, turuki, paneke paneke haramai te toki haumi e, hui e, tāiki e!
Type
Thesis
Type of thesis
Series
Citation
Maxwell, T. K. (2019). Te Kaunati Hikahika a Ōpōtiki Mai Tawhiti: Ka hika i taku ahi, kimihia e Te Whakatōhea te ara o te tikanga i pai ai te noho i te ao nei (Thesis, Doctor of Philosophy (PhD)). The University of Waikato, Hamilton, New Zealand. Retrieved from https://hdl.handle.net/10289/13480
Date
2019
Publisher
The University of Waikato
Rights
All items in Research Commons are provided for private study and research purposes and are protected by copyright with all rights reserved unless otherwise indicated.