Ko te reo Māori, ko te reo ā-iwi, ko te mita o te reo; ko tēhea te mea nui? Mai anō tēnei tohe, ko tēhea ko runga, ko tēhea ko raro. He tinitini nei anō ngā rangahau mō te reo Māori, mō ngā rautaki whakaora i te reo Māori. Erangi pēhea mai ana te reo ā-iwi? I te mahi nui whakaharahara ki te whakaora i te reo Māori e noho ana tērā kaupapa hei aronga matua. E kite mārika ana i ngā hua o aua mahi, hoi anō te reo ā-iwi, te hanga nei, i paria ki rāhaki. Nā, i ngā tau tata nei anō, kua kitea rawatia te wheinu o ngā uri whakaheke, o ngā mokopuna o ngā iwi ki te ako i ō rātou mita, otirā i te reo ā-iwi.
Hoi anō tēnei kaupapa rangahau he mea whakapiripiri ki ngā rangahau mō te reo Māori, waihoki mō te reo ā-iwi. E āta mātai atu ana te titiro ki te reo ake anō o Te Rarawa, otirā ki te reo o ngā kaumātua i noho ai i Pukepoto. Ko ngā whāinga matua o te rangahau kia kitea pēnā rainī he patanga wō te reo i te kāinga ki te mana, ki te ahurea o te tangata, ka tahi. Ka rua, kia huraina mai ai ngā āhuatanga motuhake o te reo o Te Rarawa, otirā, o te reo i Pukepoto. I runga i tērā, ko te pātai matua o te rangahau nei, ko tēnei;
Pēhea hoki nei te tūāhua reo Māori i kōrerohia ai e ngā mātua tūpuna, e ngā wheinga i Pukepoto?
Nā, e tutuki ngā whāinga rangahau, i arohia wētahi rīpene kei te pātaka kōrero o Te Reo Irirangi Māori o Te Hiku o Te Ika e mau nei ngā reo o ngā kaumātua o te kāinga e kōrero ana mō ngā tini āhuatanga e hāngai ana ki ō rātou nā ao. E tāwharautia ana tēnei kaupapa e te Rangahau Kaupapa Māori, ā, ko ngā tikanga, ko ngā kōrero i ahua mai i Te Rarawa i Pukepoto e noho mai ana hei tāhuhu tikanga mōku. Ko ngā taupānga hou kua oti kē nei i a Te Reo Irirangi Māori o Te Hiku o Te Ika hei taputapu e nanao atu ai a hau ki te pātaka kōrero o Te Hiku o Te Ika, e pai ai taku āta wānanga i ngā kupu, i ngā kōrero kei ngā rīpene e mau ana.
Tokowhitu katoa ngā kaumātua i āta arohia e ahau i tēnei rangahau nei, katoa i noho ai i Pukepoto. Ko tāku, he āta whakataringa atu ki wā rātou kōrero, ka āta arotake ai i wētahi kupu, i wētahi kīwaha, i wētahi whakatakotoranga rerenga kōrero i kaha whakahuangia e rātou mā. Kei te puke tuaono te roanga o ngā kōrero mō ngā kitenga o te rangahau; i mārama te kite atu he tini ngā momo kupu, ngā kīwaha me ngā rerenga kōrero he tikanga kē atu wō rātou, he whakamahinga kē anō, ka mutu, arā wētahi kāhore e tino rangona ana i wēnei wā nei. Nō reira, ko tā tēnei rangahau e whai ana kia whakahokia wēnei āhuatanga o te reo ki ngā arero o ngā uri whakaheke o Pukepoto, o Te Rarawa, otirā o Te Hiku o te Ika.
